تحلیل الصرفی عربی
تجزیه فعل
مواردی را که در تجزیه فعل در نظر می گیریم:
1)نوع فعل « ماض ، مضارع ، امر »
2)عدد« مفرد ، مثنی ، جمع »
3)جنس « مذکر ، مؤنث»
4)غایب یا مخاطب یا متکلم
دقت کنید: برای صیغه های متکلم «مذکر و مؤنث» و «مفرد ، مثنی ، جمع» ذکر نمی گردد.
5)ثلاثی مجرد یا مزید
مجرد:فعلی که اولین صیغه ماضی آن دارای سه حرف اصلی باشد.
نَزَل ، یَجلِسونَ ، تَنصُرنَ
مزید:فعلی که اولین صیغه ماضی آن بیشتر از سه حرف اصلی باشد.
نَازَلَ ، یکاتِبُونَ ، یُنَزِّلُونَ
دقت کنید : اگر فعل ثلاثی مزید باشد ذکر باب لازم است.
6)صحیح یا معتل و نوع آنها
فعل ازحیث داشتن حروف عله یا نداشتن آن به صحیح و معتل تقسیم می شود.
حروف عله : ( الف، واو ، یاء )
فعل صحیح : فعلی که هیچ کدام از حروف اصلی آن حرف عله نباشد که شامل سه قسمت است.
1)مهموز:یکی از حروف اصلی آن همزه باشد.
الف)مهموزالفاء: اولین حرف آن همزه باشد. أَمَرَ ،أَمَنَ ، أَثَرَ ،أَخَذَ ، أَذِنَ ، أَجَرَ، أَمَلَ
ب)مهموز العین:دومین حرف آن همزه باشد. سَأَلَ
ج)مهموز اللّام: سومین حرف آن همزه باشد. قَرَأَ ، بَدَأَ ، مَلَـأَ
2)مضاعف: دو حرف از حروف اصلی آن از یک جنس باشد.
مَدَّ ، ضَرَّ ، زَلزَلَ ، قَلَّ ، دَلَّ ، مَنَّ ، سَرَّ ،فَرَّ ....
3) سالم : فعلی که هیچ کدام از حروف اصلی آن عله نباشد و دو حرف از حروف اصلی از یک جنس نباشد.کَتَبَ ، ذَهَبَ ، یُقَدِّمُ ، أَنزَلَ
تذکر : اگر تشدید یا همزه بیانگر حرف زائد باشند فعل صحیح سالم است.
مانند : عَلَّمَ ، أَکرَمَ
فعل معتل
فعل معتل : فعلی که یکی یا دو حرف از حروف اصلی آن عله باشد که دارای چهار قسمت است:
1)معتل مثال: فعلی که اولین حرف از حروف اصلی آن حرف عله باشد:
یَسَرَ،یَبِسَ، یَمَنَ ، وَعَدَ ، وَصَلَ ، وَجَدَ ، وَجَبَ ،وَجَزَ ،وَرَثَ ، وَرَدَ ، وَلَدَ ،وَصَفَ ،وَهَبَ ، وَقَعَ ، وَدَعَ ، وَسَعَ ، وَضَعَ ......
2)معتل اجوف: فعلی که دومین حرف از حروف اصلی آن حرف عله باشد:
الف)اجوف واوی: قَوَلَ(قَالَ )، قَوَمَ ( قَامَ ) ،دَوَرَ (دَارَ) ، ثَوَرَ (ثَارَ) ، مَوَتَ (مَاتَ) ، فَوَتَ (فَاتَ) ،جَوَلَ (جَالَ)، کَوَنَ (کَانَ ) عَوَدَ (عادَ)
ذَوَقَ (ذَاق)،تَوَبَ (تَابَ) ،طَوَعَ (طَاعَ) ، خَوِفَ (خافَ ) ، نَوِمَ (نَامَ)......
ب)اجوف یائی : بَیَعَ ( بَاعَ) ، سَیَرَ ( سَارَ ) ،عَیَشَ (عَاشَ) ، جَیَأَ (جاءَ) ، صَیرَ ( صَارَ)....
3)معتل ناقص: فعلی که سومین حرف از حروف اصلی آن حرف عله باشد:
الف) ناقص واوی : دَعَوَ (دَعا) ، رَجَوَ (رَجَا) ،عَفَوَ ( عَفا)، تَلَوَ ( تَلَا )
ب) ناقص یائی : رَمَیَ ( رَمَی) ، هَدَیَ ( هَدَی) ، شَفَیَ ( شَفَی) ، صَلَیَ (صَلَی) ،بَقَیَ ( بَقَی) ، کَفَیَ ( کَفی ) ،نَهَیَ (نَهَی )،مَشَیَ ( مَشَی ) قَضَیَ (قَضَی ) ، رَضِیَ ، خَشِیَ ، نَسِیَ....
4)لفیف: فعلی که دو حرف از حروف اصلی آن حرف عله باشد دو نوع است:
الف)لفیف مقرون: دو حرف عله کنار هم باشند مانند: رَوَی ، شَوَیَ ، لویَ
ب)لفیف مفروق : دو حرف عله جدا ازهم باشند مانند: وَفی ، ولی ، وقَی
نکته: یک فعل می تواند هم مهموز یا مضاعف و هم معتل باشد:
وَمأَ : معتل مثال واوی و مهموز اللّام
ودَّ : معتل مثال و مضاعف
جَاءَ : معتل اجوف و مهموز
رأیَ مهموز و معتل ناقص
7)لازم یا متعدی
فعل لازم: فعلی است که به مفعول نیاز ندارد ومعنای آن با فاعل کامل می شود.
فعل متعدی: فعلی که علاوه بر فاعل به مفعول هم نیاز دارد.
نحوه ی تشخیص فعل لازم از متعدی:
مفعولٌ به درجملاتی بکار می رود که فعل جمله متعدی باشد بنابراین را تشخیص مفعولٌ به راه تشخیص فعل متعدی نیز می باشد.
در بیشتر اوقات مفعولٌ به همراه نشانه مفعولی (را) بکار می رود. فعل های مانند : ضَرَبَ (زد) ، أَکَلَ (خورد) ، نَصَرَ(یاری کرد) ، قَالَ (گفت) شَرِبَ (نوشید) ، کَتَبَ (نوشت) .... از این قبیل هستند.
شَرِبَ حمیدٌ الماءَ : حمید آب را نوشید. ( چه چیزی را نوشید)
8)معرب یا مبنی
فعلهای مبنی :
1)فعل ماضی : تمام صیغه های آن ( نَصَرَ ، نَصَرَا ، نَصَرُوا ....)
2)فعل امر مخاطب: ( أُنصُر ، أُنصُرَا ، أُنصُرُوا ، أُنصُرِی ، ُنصُرَا ، أُنصُرنَ )
3)دو صیغه فعل مضارع( جمع مؤنث غایب و جمع مؤنث مخاطب ) « یَذْهَبْنَ ، تَذْهَبْنَ »
4)فعل مضارع همراه نون تأکید: یَذهَبَنَّ ، یَذهَبَنْ
نون تأکید : به آخر فعل مضارع اضافه می شود و فعل همراه با نون تأکید مبنی بر فتح می باشد .
اقسام نون تأکید :
1)خفیفه که ساکن است :« نْ » تَذهَبُ + نْ = تَذهَـبَـنْ
2) مشدد و مفتوح است : «نَّ» تَذهَبُ + نَّ = تَذهَـبَـنَّ
فعل مضارع در بقیه ی صیغه ها معرب است. یذَهَبُ ، یَذهَبَانِ ....
9)معلو یا مجهول
مَعلوم : نَصَرَ ، إِستَخرَجَ ، کَتَبُوا
مَجْهول: نُصِرَ ، أُستُخرِجَ ، کُتِبُوا
تجزِیه چند فعل:
رَأَی :فعل ماضی ،للغائب« مفرد مذکر غایب» معتل ناقض «مهموز العین» متعدی ،مبنی للمعلوم ،ثلاثی مجرد ،مبنی بر فتح
تُجَاهِدِینَ: فعل مضارع،لِلمخاطبة« مفرد مؤنث مخاطب» ،ثلاثی مزید باب مُفاعلة ، معرب ، مبنی للمعلوم،صحیح سالم مِن «جَهَد» « جهاد می کنی»
جَاهِدِی: فعل امر،لِلمخاطبة« مفرد مؤنث مخاطب» ،ثلاثی مزید باب مُفاعلة ، معرب ، مبنی للمعلوم،صحیح سالم مِن «جَهَد»« جهاد کن»
نُنَزِّلُ: فعل مضارع ،متکلم مع الغیر، معرب ، مبنی للمعلوم ، متعدی ، صحیح سالم ،ثلاثی مزید باب«تفعیل» نازل می کنیم.
أَحْسَنتُم: فعل ماضی ،لِلمخاطَبِینَ ،ثلاثی مزید «باب افعال»،متعدی ، مبنی للمعلوم ، صحیح سالم ، مبنی برسکون ،« احسان کردید»
تُحْسِنُونَ:فعل مضارع،لِلمخاطَبِینَ ،ثلاثی مزید «باب افعال» متعدی ، مبنی للمعلوم ، صحیح سالم معرب «احسان می کنید»
أَحْسِنُوا: فعل امر،لِلمخاطَبِینَ ،ثلاثی مزید «باب افعال» متعدی ، مبنی للمعلوم ، صحیح سالم ، مبنی « احسان کنید»
تجزیه اسم:
در تجزیه اسم موارد زیر را در نظر می گیریم:
1)عدد« مفرد ، مثنی ، جمع»
مفرد : بریک فرد دلالت دارد. رَجُلٌ ، تلمیذٌ
مثنی : بر دو فرد دلالت دارد. رَجُلَانِ ، تلمیذَانِ
شیوه ساختن اسم مثنی:
اسم مفرد + ( ـَـ انِ «حالت رفع» )
اسم مفرد + ( ـَـ یْـنِ « حالت نصب و جر» )
انِ درحالت رفع = جَاءَ المُعَلِّمَانِ
«ـَـ یْـنِ » درحالت نصب = رَأَیتُ الْمُعَلِّمَیْنِ
«ـَـ یْـنِ »در حالت جر = سَلَّمتُ علی الْمُعَلِّمَیْنِ
جمع : بر بیشتر از دو فرد دلالت دارد. مُعَلِّمُونَ ، کاتبات ، أیّام
اسم جمع شامل سه قسمت است:
1)جمع مذکر سالم
2) جمع مؤنث سالم
3) جمع مکسَّر
طرز ساختن جمع مذکر سالم:
اسم مفرد + (ـُـ ونَ ) در حالت رفع : مُعَلِّمُـوْنَ
اسم مفرد + (ـِـ ینَ) در حالت نصب و جر:مَعَلِّمِیْـنَ
جمع مؤنث سالم:
طرز ساختن جمع مؤنث سالم:
اسم مفرد مؤنث + ات
فاطمة = فاطمات
جمع مکسر
جمع مکسر(شکسته) :
شکل مفرد کلمه تغییر می کند.
عَلیمٌ= عُلماء ، کتابٌ = کُتُبٌ.....
2)جنس « مذکر ، مؤنث»
3)جامد و مشتق
اسم مشتق : از کلمه دیگری ساخته شده است و شامل هشت مورد است:
1)اسم فاعِل:
طرز ساختن اسم فاعِل:
در ثلاثی مجرد:
بر وزن فَاعِل میآید: کَتَبَ (یَکتُبُ): کَاتِبٌ ، کاتِبانِ ، کَاتِبَینِ ، کَاتِبُونَ ، کاتِباتٌ
نَاصِرٌ ، رَازِقٌ ، خَالِقٌ ، سَاترٌ ، جَامِد...
در ثلاثی مزید:
1)از فعل مضارع ساخته می شود.
2)بجای حرف مضارع « مُ » مضموم قرار می دهیم.
3) حرف پیش از آخَر کسره ـِـ می گیرد.
عَلَّمَ « یُـعَلِّمُ » «مُـعَلِّم» ( یاد دهنده )
إِحْتَرَمَ « یَحْتَرِمُ » مُحْـتَرِم
2)اسم مفعول:
در ثلاثی مجرد:
بر وزن مَفعُول میآید: کَتَبَ (یَکتُبُ): مَکتُوبٌ ، مَکتُوبَانِ ، مَکتُوبِینَ، مَکتُبُون ، مَکتُوباتٌ
مَنصُور ، مَکتُوب ،مَکسُور ،مَهزُوم ، مَخلُوق...
در ثلاثی مزید:
1)از فعل مضارع ساخته می شود.
2)بجای حرف مضارع « مُ » مضموم قرار می دهیم.
3) حرف پیش از آخَر فتحه ـَـ می گیرد.
إِحْتَرَمَ « یَحْتَرِمُ » مُحْتَرَم ( مورد احترام واقع شده)
إِستَضْعَفَ « یَسْتَضْعِفُ » مُسْتَضْعَف ( ضعیف شده)
3و 4)اسم زمان و مکان
طرز ساختن اسم زمان و مکان
بر وزن مَفْعَل:
مَعبَد ، مَکتَب ،مَطبَخ ، مَشهَد، مَطلَع، مَسکَن ، مَجمَع
یا بروزن مَفْعِل می آیند:
مَغرِب ، مَشرِق ، مَسجِد ، موعِد
5) اسم تفضیل:
مذکر : بر وزن أَفعَل
أَکبَرُ ، أَصغَرُ ، أَفضَلُ ،أَقبَح، أَحسَنُ ، أَعلَمُ ، أَعلی ،أَدنی ، آخَر ، أوّلُ ...
مؤنث : بر وزن فُعلَی
6)صفت مشبهه:
اوزان صفت مشبهه:
1)فَعَل: حَسَن(نیکو) ، صَمَد (بی نیاز) ، أَحَد(یکتا)
2)فَعِل: فَرِح(شاد)، خَشِن(زبر) ، فَهِم
3)فَعْل : صَعْب ، سَهْل ، عَبْد ، شَیْخ ، ضَیْف ، شَاب
4)فَعلان : (مؤنث آن بر وزن فَعْلَی می آید) عَطشَان(عَطشَی» ، جَوعَان «جَوعَی» ، فَرحان ، ظَمآن ، غَضبان
5)فَعِیل : کریم ، شریف،لَطیف ، عظیم ، نظیف ،صَدِیق ، علِیّ ،نَبِـیّ ، وَلِیّ ، نَقِیّ ، تَقِیّ ، أَبِیّ
6)فُعال : شُجاع
7)فَیْعِل : سَیِّد ، جَیِّد ، طَیِّب ، مَیِّت
8) فَعَال : جَبَان
کُبرَی ، صُغرَی ، فُضلی ،قُبحَی ، حُسنَی ، عُلمَی ، عُلیا ، دُنیا ، أُخرَی ، أُولی...
7)اسم مبالغه:
اوزان اسم مبالغه:
1)فَعَّال : قَهَّار ،کَذَّاب ، خَدَّاع ، خَلّاب ، فَهَّام ، قَتَّال ، رَنَّان ، صَبَّار ، جَبَّار ، غَفَّار، سبّاح
2)فَعَّالَة : عَلَّامة ، فَهَّامَة ، أَمَّارَة ، لَوَّامَة ، قَتَّالَة
3)فَعُول : صَبُور ،کَذُوب ، حَسُود، شَکُور ، کَفُور
4)فُعُّول : قُدُّوس ، سُبُّوح
5) فِعِّیل : صِدِّیق ، قِدِّیس
8)اسم آلت:
اوزان اسم آلت:
مِـفْعَل : مِبرَد ، مِقبَض
مِـفْعَلَة : مِنضَدَة ، مِکنَسَة ، مِظَلَّة ، مِفرَمَة
مِـفْعَال : مِفتَاح ، مِصباح ، مِنشار ، مِذیاع ، مِسمَار ، مِقراض
4)معرفه یا نکره
5)مبنی یا معرب
اسمهای مبنی :
1)همه ی ضمایر: هُوَ ، أنتَ ، إِیّاهُ ، کَ ،...
2)اسم موصول( غیر از مثنای آنها ):
مَن ، ما ، الّذی ، الّتی ، الّذینَ ، اللاتی
3)اسم اشاره (بجز مثنای آنها) :
هذا ، هذهِ ، ذلکَ ، تلکَ ، هؤلاءِ ، اولئکَ
تذکر: صیغههای مثنی اسمهای اشاره و موصول خاص مانند اسمهای مثنی معرب به حروف هستد:
هذَانِ ، هذَینِ / هَاتَانِ ، هاتَینِ
اللّذانِ ، اللّذَینِ / اللّتانِ ، اللّتَینِ
4)اسم شرط: مَنْ ، ما ، أینما ، مَهما ، کیفما ...
5)اسم استفهام : کیفَ ، متی ، ماذا ، مَن ، ما ،کَم ، أَینَ ، ...
تذکر: اسم استفهام « أَیُّ » معرب است.
6)بعضی از ظرفها :
أَمسِ ، حیثُ ، إذا ، إذْ ، مَعَ ، هنا ، هناکَ ، الآنَ
6)اسم ازلحاظ حرف آخر
1)مقصور الآخر: اسمی که به الف مقصور « ی » ختم شود مانند:
کُبری ، صُغری ، جَوعَی ، دُنیا ، فَتی، عَطشَی ، مُصطفَی ،مُرتَضَی..
2) منقوص الآخر: اسمی که به یاء ماقبل مکسور ختم شود:
القاضِی(قاضٍ) ، الهادِی (هادٍ) ، الشافی (شافٍ) ، الباقّی (باقٍ) ، الداعِی (داعٍ) ، المٌعتدی (مُعتدٍ) ، الراعِی (راعٍ)...
* اسم منقوص بدون «ال» در دو حالت رفع و جر «یاء» از آخر آن حذف می شود و تنوین جر می گیرد:
حالت رفع: جَاءَ قَاضٍ
حالت جر: سَلَمتُ علی قَاضٍ
*امّا در حالت نصب «یاء» حذف نمی شود: رَأیتُ قَاضِیَاً
اگر اسمی یاء مشدد یا « یاء» ماقبل ساکن داشته باشد صحیح الآخر است.
مانند: مَهْدِیّ ، رأْی
3)مَمدُود الآخر (اء)اسمی که به «الف و همزه زائد» ختم شود:
صَحراء ، علماء ، خَضراء ، سَوداء ...
4)صحیح الآخر :
اسمی که منقوص و ممدود و مقصور نباشد:
کتاب ، فاطمة ، علیٌّ
7)اسم منصرف و غیر منصرف:
اسم منصرف: اسمی است که تنوین و کسره را می پذیرد:
الکتابُ ، الکتابَ ، الکتابِ ، کتابٌ ، کتاباً ، کتابٍ
اسم غیر منصرف :
اسمی است که تنوین و کسره نمی گیرد و به جای کسره در حالت جر فتحه می گیرد.
اسمهای غیر منصرف :
1)اسم عَلَم مؤنث : فاطمة ، مریم
2)اسم علم غیر عربی :
ابراهیم ، بهروز ، فرعون ، یوسف
3) اسم شهرها و کشورها : طهران ، ایران
4) صفت بروزن افعل :
أَکبرُ ، أفضلُ ، أَحمرُ ، أخضرُ
5)اسمهای ممدود و مقصور که الف آنها زائد باشد:
کُبری ، صُغری ، خَضراء ، عُلماء ، سوداء
6)اسمهای جمع بر وزن مَفاعِل ، مَفاعِیل ، افاعِل ، افاعیل:
مَساجِد ، مصابیح ، اکابر ، اساتیذ
7) اسمهای که دارای الف و نون زائد باشند:
جَوعان ، سَلمان ، فرحان ، عَطشان ، رَمَضان ، شَعبان ، سُلیمان